Fotografija sinagoge u Rumi nekada
RUMSKI JEVREJI
u svetlu dokumenata Gradskog poglavarstva Rume od 1941.-1944.
Piše: Petar Erak
Jevrejima iz Rume se malo ko zanimao a niko o njima, u prošloj Jugoslaviji, nije pisaoi. U inače oskudnoj literaturi o Jevrejima u Jugoslavijiii, redovno su, jedino brojani kao žrtve ”nemačko-ustaškog teroraiii”. Razloge za ovo verovatno treba tražiti u spošnoj politici Jugoslavije, koja se vezala za pokret nesvrstanih. Promenom spoljne politike došlo je do povećanog interesa za sudbinu Jevreja, (pa tako i onih iz Rume), odnosno dolazi do inteziviranja odnosa sa Izraelom.
Iz ovakve društvene klime proizišla je brošura ”Rumski Jevreji” koju je priredio Božidar Paukovićiv. Priređivač je publikovo sve tekstove u kojima su spominjani rumski Jevreji i njihova tragična sudbina, a koji su mu bili dostupni.v Veoma oskudni, ovi tekstovi kako po broju tako i po kvalitetu svedoče da se ovom temom nisu bavili autori od struke. Pa i oni, tek uzgred. Objavljujući ih tako jedne kraj drugih, u prvi su plan došle razlike pa i oprečni stavovi koji su zajedno, sa nekritički datim tekstovima,vi ušle u brošuruvii.
Na osnovu teksta u ovoj brošuri pod naslovom ”Rumski Jevreji u prošlosti” sa strane 4 najbolje se može sagledati koliko se malo a i kako se pisalo o Jevrejima iz Rume. Tu B. Pauković spominje da su se Jevreji u Rumu počeli naseljavati ”koncem sedamnaestog i početkom osamnaestog veka.viii” Takođe je preuzet, pogrešno, jedan podatak od dr Slavka Gavrilovića,ix o tome da je Jevrejin SimonSaks došao 1737. godine u Rumu da tu trguje.x Spominje se i 1841. godina i 7 jevrejskih porodica. Sledeći je podatak 284 lica 1930. godine a 1934 (samo) 244!xi ”Pred Drugi svetski rat 1942. godine bilo je 249 lica.”
***
Nas, u ovom radu, zanimaju tvrdnje koje su date, a koje se odnose na rumske Jevreje u vreme trajanja Drugog svetskog rata. Nekoliko autora se bavilo rumskim Jevrejima u ovom periodu.
Pre iznošenja stavova koji su dati, neophodno je spomenuti dva autora koja su o ovoj temi ćutali. To su Carl Bischof i Franc Vilhelm. I jedan i drugi su bili neposredni svedoci i učesnici ratnih događanja te im je sudbina Jevreja iz Rume sigurno poznata.
Primećuje se da je knjiga koju je napisao dr. Jaša Romano ta, iz koje su ostali autori preuzeli tvrdnje o stradanju rumskih Jevreja u toku rataxii.Radi se zapravo o iznuđivanju novca od rumskih Jevreja, s jedne strane, kao uslov puštanja iz logora iz Hrvatske Mitrovice, a s druge, kao namet na rumsku jevrejsku opštinu u vezi s izdržavanjem logora u Šapcu. Romano govori i o definitivnom odvođenju rumskih Jevreja u Jasenovac, jula 1942. godine. Broj rumskih Jevreja je 250, a emigranata 200.
Njegove tvrdnje je preuzeo D. Čudićxiii. Dotičući se pitanja u vezi sa sinagogom, Čudić govori o njenom demoliranju, a zatim, i rušenju 1941. godine od strane nacista. Broj Jevreja rumskih je 210, a emigranata 200 koji su likvidirani 1941.
B. Pauković ponavlja ove tvrdnje navodeći kao godinu rušenja sinagoge 1943. Takođe govori o tome da je na mestu sinagoge srušene 1941 tu ustanovljen logor. Godina likvidacije rumskih Jevreja je 1941.
P. Šosberger ponavlja sad već konglomerat ovih tvrdnjixiv. Broj Jevreja 244 domaćih i emigranata 300.
***
Arhiv Gradskog poglavarstva Rume iz vremena Drugog svetskog rata nalazi se u Istorijskom arhivu Srema u Sremskoj Mitrovici i sačuvan je nepotpun.xv Ipak, on baca dovoljno svetla na događaje iz vremena Drugog svetskog rata i to, na upečatljiv način, tako da se može steći uvid u rad ovog organa.xvi
Zanimljivo je da ne mali broj istraživača, čak osam, koji je bio u prilici da koristi ovaj arhiv, nije u svojim delima pridavao važnosti građi koja se tu nalazi, na takav način, da bi njome potkrepio svoje stavove.xviiGrađa iz vremena rata nalazi se u 5 kutija, i nesređena je, te se, pored ostalog, pojedina dokumenta iz jedne godine mogu naći u kutiji za drugu godinu.
Moguće je da je deo dokumenata koji je morao biti pisan na nemačkom jeziku, kojim bi se mogao pratiti rad Gradskog Poglavarstva kao izraz stremljenja nemačke većine, odnet ili uništen.xviii
Za pretpostaviti bi bilo da je nemački jezik ta prepreka zbog koje je deo dokumenata o Jevrejima neobjavljen do danas. Međutim to nije tako.
Uzimajući u obzir tu činjenicu da je predsednik jevrejske veroispovedne opštine MaxHeitler, pisao nemačkim jezikom, čak s primesom gotice, lako je za svakoga istraživača uočljivo zaglavlje sa pečatom ”Jevrejske veroispovedne opštine” preko koje je udaren pečat ”Židovske bogoštovne opštine Rumaxix.” Ovo zaglavlje bi bilo sasvim dovoljan razlog da podstakne istraživače da ovaj dokument prevedu, pogotovo, što je to jedan od dva dokumenta iz rada ”Jevrejske veroispovedne opštine Ruma,” tj. ”Židovske bogoštovne opštine Ruma” koji su se sačuvali iz vremena rata.
No i da prihvatimo kao činjenicu to, da je nemački jezik bio prepreka, ali šta onda reći za dokument o zabrani daljeg rušenja jevrejskog hrama, izdatog od strane Gradskog poglavarstva Rume, ”zidarskom majstoru Nikoli Muževiću, ” pisan hrvatskim jezikom i to sa pisaćom mašinomxx? Taj je dokument ležao, sasvim očito, do danas ”neotkriven,” jer se u njemu na sasvim otvoren način prelama odnos hrvatske države i nemačke manjine, na jedan, čini se, za novu vlast – neprihvatljiv način.
Ovo je jedan širi aspekat problema, zbog kojeg građa Gradskog poglavarstva Rume tek očekuje svoje istraživačexxi.
Iz 1941. godine sačuvane su dve kutije dokumenata. Jedna je od 1. 1. 1941. do 11. 3. 1941. Druga počinje sredinom četvrtog meseca a završava početkom devetog meseca iste godine.
Iz 1942. godine sačuvana je samo jedna kutija dokumenata po kojoj je moguće celovitije pratiti rad poglavarstva u prvom delu godine .
Prva kutija iz 1943. godine čuva dokumenta od trećeg, do konca osmog meseca. Druga je kutija nastavak prve do desetog meseca.
Kutija iz 1944. godine, sadrži nešto malo dokumenata s početka godine, dok su dokumenta za deveti i deseti mesec celovitije sačuvani.
U pregledanoj arhivi zapažaju se 19 listova dokumenata o Jevrejima iz Rume. Treba još jednom naglasiti da ova građa nije arhivski obrađivana pa se tako i ovi dokumenti o rumskim Jevrejima prvi put publikuju te na ovakav način postaju dostupni javnosti.
1. Tu su četiri potvrdexxiikoje je izdala Kotarska oblast Rume i jedna potvrda koju je izdalo Gradsko poglavarstvo Rume o tome da su ”Prijavili da istupaju iz mojsijeve veroispovesti i prelaze u rimokatoličkuxxiii” supruzi SchilerErvin i Johana,xxivMagdaSteiner,xxvSidonijaSteiner,xxviAlicaWesselxxvii i ValerijaDragičević.xxviiiTo su potvrde koje su izdavane na lični zahtev prelaznika.
2. ”Prijava imetka židovaxxix” upućena iz Rume 1. 8. 1941.-”Ministarstvu narodnog gospodarstva-Uredu za obnove privrede,” zavedena pod brojem Gradskog poglavarstva 6130/1941. S tim u vezi dodatna prijava za ReichArnolda i Veru te za Malenković dr. Borislavu i Svetislava xxx. To su:
1.Max Heitler
2.Kaufman Leo
3.Kohn Milan
4.Aufeber Jakob
5.Stein Bernard
6.Steiner Nina
7.Weis Jakob
8.Rajh Sigmund i Katarina
9.Müler Sigmund
10.Unterberger Mirko
11.Lederer Fani
12.Müler Benjamin
13.Ferner Mihajlo
14.Unterberger Martin
15.Unterberger Sali
16.Unterberger Adolf
17.Heršković Fani
18.Polaček Samuel
19.Garai Franjo
20.Frim Julije
21.Müler Šarlota
22.Hellinger Simon
23.Wessel Ella
24.Wessel Alice
25.Haus Bela
26.Braun Ruža
27.Weiss Nathan
28.Roth Bela
29.Braun Eteka
30.Richtman Aladar
31.Wessel Karlo
32.Schlesger Dezider
33.Popper Jakob
34.Helena Klein
35.Waksberger Jakob
36.Weis Maksim
37.Fischer Bernhard, svi iz Rume obrazac 1. te:
37.Heitler Maks
38.Polaček M. i sin
39.Hauser Bela
40.Unterberger Adolf
41.Müler Sigismund
42.Kohn Milan
43.Kaufman Leoa svi iz Rume obrazac 2.P
Ispod kucanog teksta rukom ispisano : ” Pod br . 6218 / 41 dostavljene prijave :
1. Reich Arnold,
2.Reich Vera rođ.Marić,
3. Malenković dr .Borislava ,
4. Malenković dr. Svetislava ,
5.Skopal Filip i sin,
6. Skopal Karlo
3. ”Svjedodžba … da… gđa… ClaraSaraTaenzer… izbeglica iz Austrije… nema nikakvog kako pokretnog tako ni nepokretnog imetka i da nema nikakvog prihoda iz koga bi se mogla izdržavati.’xxxi Ovaj dokumenat je izdat od strane Gradskog poglavarstva u Rumi.
Sličnu potvrdu je dobila i od ”Židovske bogoštovne opštine Ruma” 6. 9. 1941 godine, bez broja.
4. Punomoć koju su potpisali MaksimiJakobWeiss vlasnici oduzete stolarske radionice dr. Slavku Esihu advokatu iz Rume da podnese pretstavku Kotarskoj vlasti u Rumi za povraćaj oduzete stolarske radionice, odnosno predstavka.xxxii
5. Uz obraćanje MaksaHeitlera Gradskom poglavarstvu priložena su dva spiska radno sposobnih Jevreja rumskih i emigranata, koga dajemo u celosti.
1. Almoslin Ervin, A. Hitler G. bein Sokac Haus
2.Auterber Jakob, Lorenci G. 14
3.Auterber Ludvig, Lorenci G. 14
4. Braun Ruža, A.Hitlera 240
5. Deutsch Olga, Eisenbahn 42
6.Fischer Vilma, Iriger Gasse 1
7.Fischer Loti, Iriger Gasse 1
8.Fusch Filip, Gros Jaraker 188
9.Fusch Loti, Orlović 24
10.Helinger Simon, A. Hitlera 234
11.Hellinger Margit, A. Hitlera 234
12.Hellinger Bernat, A. Hitlera 234
13.Kaufman Leo, A. Hitlera 123
14.Kaufman Smato(?), A. Hitlera 123
15.Kohn Milan, Johanes 137
16.Keler Simon, Iriger 6
17.Komlos Andor, Sodol 21
18.Müler Benijamin, Sebastijan 165
19.Müler Marie, Sebastijan 165
20.Polaček Rudlf, A.Hitlera 182
21.Polaček Hedi, A. Hitlera 182
22.Poper Felis, Alter Marktplatz
23.Rozenberg Rosa, Fridhof G.23
24.Rozenberg Erna, Fridhof G.23
25.Justus Juliška, Gros Jaraker 150
26.Stein Bernard, Orlović G. 6
27.Stein Irene, Orlović G. 6
28.Steim Georg, Orlović G.6
29.Schönfild Vilko, A. Hitlera 251
30.Unterberger, Adam Johanes 47.
31.Unterberger Rosa, Johanes 47
32.Unterberger Martin, A. Hitlera 279.
33.Unterberger Bandi, A. Hitlera 279
34.Unterberger Zoltan, A. Hitlera 279
35.Nachsberger Jakob, Sodol 7
36.Nachsberger Jeti, Sodol 26a
37.Wesel Karl, Iriger 2
38. Förster Alexander, Stefani 19
Spisak radno sposobnih emigranata na dan 20. marta 1942.godine:
1. Ambrus Sharlote, Neuer Marktplatz
2. Haiker Rudolf, Alter Hause Poper
3. Haiker Rosa, Alter Hause Poper
4. Kramer Ernst, Stefani 159
5. Kramer Betti, Stefani 159
6. Kransz Alexander, Iriger 40
7. Kransz Gabriele, Iriger 40
8. Löwy ?? Rajačićeva 4
9. Löwy ?? Rajačićeva 4
10. Löwestein Ludvig, Einsebahngasse14
11 .Löwenstein Ruth, Einsebahngasse134
12. Reinhold Max,A.Hitlera 60
13. TenzerKlara, A. Hitlera 77
6. Gradsko poglavarstvo zabranjuje dalje rušenje jevrejskog hrama u Rumi zidaru Nikoli Muževiću, pod pretnjom da će biti ”sprečen od strane gradske obćinexxxiii”.
7. Gradsko Poglavarstvo 19. 11.1942. br. 12895 ”Kotarski sud moli naslov, službene uporabe radi pošalje ovome sudu procienbenu svjedodžbu za imovinu pokojne Sali Unterberger rođene Perhas.xxxiv”
8. ”Nezavisna Država Hrvatska, Kotarska oblast Ruma br. 7144/1943 Pedmet: JustusJulijana židovka sa djetetom nepoznato kuda se udaljila”–Gradskom Poglvarstvu.
9. R. Consolatod’ Italia, Osiekbr. 1512 C 12 Velikoj župi Vuka zahtev za obeštećenje firme Bregar i Krek sa sedištem u Lubiana koja je sa firmom ”Weis”sklopila još 1940 ugovor te je oduzimanjem dotične firme oštećena.
10. Ministarstvo Državne riznice, Ured za podržavnjeni imetak, Zagreb br. S. 476/43. predmet: UnterbergerAndor, Oduzeće imovine, i s tim u vezi odgovor Gradskog poglavarstva.xxxv
***
Ovo su jedini arhivski dokumenti do sada nađeni o rumskim Jevrejima iz perioda Drugog svetskog rata. Njima treba pridodati podatak iz zemljišnih knjiga o tome da se sinagoga prenosi u vlasništvo države ”26 studenog 1942 godine” objavljen u knjizi ”Rumski Jevreji”.
Dokumenta svedoče o radu jevrejske opštine za vreme rata, prelazu u rimokatoličku veru, oduzimanju imovine, pokušaju rušenja sinagoge, odnosu hrvatske države i nemačke manjine (posmatrano u odnosu na Jevreje i njihovu imovinu), ograničenju kretanja Jevreja, a spiskovi radno sposobnih Jevreja govore posredno o prisilnom radu, te ukazuju na broj Jevreja u Rumi i na njihove žrtve.
***
U literaturi ne postoje podaci o tome da je Jevrejska veroispovedna opština radila za vreme Drugog svetskog rata, osim podatka koji navodi Dr Jaša Romano – sakupljanje novca za ishranu Jevreja u logoru u Šapcu.
Da jevrejska zajednica u Rumi nije uništena odmah 1941. godine, niti da je rad ”Židovske bogoštovne opštine Ruma” u potpunosti onemogućen, svedoči zaglavlje ovoga dokumenta zavedenog pod brojem 39 godine 1942. Jasno je, ovo je trideset deveti dokument te godine, što svakako svedoči o izvesnom radu preimenovane ”Jevrejske veroispovedne opštine Ruma.xxxvi
Preko tako štampanog zaglavlja ”Jevrejske veroispovedne opštine Ruma” ispisano je štambiljem ”Židovska bogoštovna opštinaxxxvii Ruma”, što svakako svedoči o pokušaju da se prilagodi novim uslovima i novom službenom jeziku–hrvatskom.xxxviii
Sačuvan je samo još jedan dokument koji svedoči o radu ”Židovske bogoštovne opštine Ruma” bez broja, izdat 6. 9. 1941 godine ClariSariTdnzer, izbeglici iz Austrije. Ovaj dokumenat nije zaveden.xxxix
***
Pokrštavanjem, kao temom, nisu se bavili dosadašnji autori. Jevreji pokušavaju da spasu živu glavu ovim iznuđenim prelaskom u katoličanstvo, ali mora se primetiti da je zaista mali broj Jevreja na takav način pokušao da zaštiti sebe i svoju porodicu, i uglavnom su to žene. Čini se, da razlog malom broju prelazaka nije bila ”Okružnica” vlade N.D.H, već duboka odanost Jevreja svojoj verixl .
Što se tiče odnosa katoličke crkve u Rumi spram toga pokrštavanja, teško se tu može uočiti neka korist od prelazaka Jevreja na katoličanstvo, odnosno neka namera rumskog župnika Lakajnara da poveća svoju pastvu. Čini nam se, da objašnjenje monsignora Radielovića, u ovom slučaju sasvim zadovoljavaxli.
***
Oduzimanje Jevrejske imovine je D. Čudić posmatrao kao pljačku Nemaca.
Pošto smo tu temu obradili dovoljno široko u prikazivanju odnosa Nemaca i Hrvata (u odnosu na sudbinu Jevreja i njihove imovine ) koje sledi, ovde samo ističemo da je pljački svakako bilo, i to, čine se, na takav način da je pljačkao ko je stigao, ali ovde se radi o oduzimanju nepokretne imovine i pokretne od strane državnih organa N.D.H.xlii
Zakonskom odredbom od 5. 6. 1941. o obaveznom dostavljanju prijava o jevrejskoj imovini je učinjen prvi korak ka podržavljenju te imovine.
Gradsko poglavarstvo Rume 1. 8. 1941. šalje tražene prijave jevrejske imovine Ministarstvu narodnog gospodarstva – Uredu za obnovu privrede. Ove prijave svedoče da je jevrejska imovina bila ekskluzivno pravo hrvatske države.xliii
Postavljanje poverenika u jevrejske radnje je sledeći korak. Možemo zaključiti da je krajem 1942, a na osnovu dopisa državnih organa odnosno sudskih ”izvješća” pojačan rad na prenosu vlasništva.xliv
Primećuje se da dosadašnji autori nisu posmatrali odvojeno, recimo oduzimanje imovine rumskih Jevreja, od zlostavljanja odnosno likvidiranja. Čini se da je razlog metodološke prirode. Ta porazna činjenica da su rumski Jevreji likvidirani, a da to nije ostavilo dokumentarnu građu, stvorila je kod autora potrebu da pljačkanje, demoliranje, zlostavljanje, ucene, ponižavanja posmatra u sklopu žrtvi koje su podneli Jevreji Rumexlv.
Tako smo prinuđeni u sklopu razmatranja o žrtvama Jevreja Rume koje sledi govoriti i o oduzimanju imovine.
***
O rušenju sinagoge navedeni autori imaju različite stavove. Dajemo ih redom kako su i nastajale.
Knjiga ”Ruma u središtu Srema” daje sledeće podatke o rušenju sinagoge.»Zlostavljanje rumskih Jevreja počelo demoliranjem i rušenjem njihove bogomolje koja je izvršila nemačka vojska…xlvi”
U ”Rumskim Jevrejima” data su dva viđenja o rušenju sinagoge i dve tvrdnje: o demoliranju sinagoge i o čuvanju sinagoge kojim se sprečilo demoliranje.
”Sinagoga je porušena 1943. godine, nemačkim tenkom, a ustaše su skinule i odnele bakarni krov /očevici Emil Tajerhauf, Šme Josip Sepika, dr. Rudi Libiš.”xlvii
” Nacisti su Templ odmah 1941 godine do temelja porušili, a Jevreje skoro stoprocentno likvidirali.”xlviii
”Mi smo nas nekoliko Nemačkih mladića, kada je nemačka vojska došla u Rumu kroz nekoliko dana čuvali sinagoguxlix, da ne bi bila obeščašćena u to doba, dok se ne ustanove vlasti i nastane red u gradu…”l
“Već 1941 godine nacisti prilikom ulaska u Rumu oskrnavili su unutrašnjost sinagogeli da bi 1943 godine je zajedno sa ustašama definitivno porušililii.”
Sudeći po pisanju MaxaHeitlera,liii koji decidirano izjavljuje da je ”do danas” tj. 20. marta 1942 bio predsednik ”Jevrejske veroispovedne opštine,” to se i rušenje sinagoge nije desilo pre ovog datuma. liv
Možda se na osnovu zabrane daljeg rušenja sinagoge koju je izdalo Gradsko poglavarstvo zidarskom majstoru Nikoli Muževiću može nazreti upravo rad ”Zavoda za kolonizaciju,”lv jer teško je poverovati u to da bi se neko odvažio samoincijativno rušiti sinagogu u centru Rume. Iza Nikole Muževića je stajalo ili političko vođstvo rumskih Hrvata ili ustaški logor ili najverovatnije oboje, moguće podstaknuti jednom od viših državnih instanci.lvi
Tvrdnje o 1941. godini, kao godini rušenja sinagoge koje iznose Čudić i Pauković, koji kao izvršioce spominju ”naciste”, bez ikakvog su osnova, osporene već samim postojanjem ovih dokumenata.
Tvrdnja o 1943. godini, kao godini rušenja sinagoge kao izvršioce spominje ustaše (bakarni krov), i ”nemački tenk”, verovatno misleći na zidove.
Teško je poverovati da je spor između lokalne, većinski nemačke vlasti, i Hrvata u Rumi nastao zbog materijalnog momenta,lvii već ga treba tražiti ako ne u praktičnosti Gradskog poglavarstva, a ono u pravno i politički (ne) regulisanim odnosima Nemaca i Hrvata, odnosno različitošću trenutnih političkih interesa ili onih dugoročnih.
Ukoliko ozbiljno shvatimo žurbu s kojom državni organi pokušavaju da uklone jevrejski hram 24. marta 1942, (očito protivno volji Gradskog poglavarstva ) još dok je, dobar deo Jevreja živeo u Rumi, možemo zaključiti da se rušenje sinagoge trebalo da desi najkasnije u jesen 1942 godine tj.nakon ”26. studenog” kada je potvrđeno neosporno pravo N.D.H. na imovinu rumskih Jevreja-u zemljišnim knjigama.lviiiSvaka smetnja Gradskog Poglavarstva nakon ovoga je isključena, i jedina stvar koja je mogla odgoditi rušenje sinagoge je jedna od najjačih zima zabeležena u ovim krajevima.
Rano s proleća, 1943. godine, srušena je rumska sinagogalix.
***
Tema, koju je lako uočiti kao loše obrađenu u dosadašnjoj literaturi, jeste broj rumskih Jevreja, odnosno Jevreja emigranata.
U navedenim tekstovima, broj Jevreja rumskih varira od 210-250. Emigranata je po dosadašnjoj literaturi bilo od 200-300.lx Autori uglavnom, ne navode izvore za dato brojno stanje Jevreja u Rumi, dok B. Pauković to čini krajnje nejasnolxi.Poređenjem spiskova Jevreja (žrtava i preživelih) sa ova dva spiska primećuje se jedan broj imena dosada neupisanih, te je i to razlog njihovog objavljivanja onako kako su i dati u dokumentima Gradskog poglavarstva u celosti, sa pravopisnim ili drugim greškamalxii. Jedan i drugi spisak daju, prvi vlasnike imetaka, dok drugi daje radno sposobne, te broj žrtava, sasvim očito, treba uvećati za ostatak neupisane porodice
Spiskovi Jevreja iz dokumenata Gradskog Poglavarstva trebalo bi da olakšaju i omoguće tačnije određivanje broja Jevreja, koje očekuje istraživače.
***
Rumska jevrejska zajednica je uništena 1942. godine u Jasenovcu.lxiii O odvođenju Jevreja iz Rume nema dokumenata. Posredno o tome svedoči aktivnost sudskih organa, rumskog ”poreznog ureda”, ”Ureda za podržavljeni imetak” te ”Zavoda za kolonizaciju”.
Sistematičnost kojom je hrvatska ustaška vlast pristupila oduzmanju Jevrejske imovine, nije ostavljala mesta za nikakve dileme oko sudbine rumskih Jevreja. Koliko je zapravo teško shvatiti tu nameru ozbiljno, da se likvidira ceo jedan narod, pokazuje nam ponašanje MaksimaiJakobaWeissa koji pokušavaju povratiti svoju radionicu.lxiv
Ovo ponašanje svedoči do koje mere su sami Jevreji neozbiljno shvatili namere ustaške Hrvatske.
Dr. Romano o ovom problemu kaže: ”Pomenuto je, da su ustaše internirale jula 1941. u logor u Sremsku Mitrovicu Jevreje koji su stalno živeli u Rumi (oko 250) i Jevrejske izbeglice iz Zapadne Evrope (oko 200). Posle nekoliko dana pušteni su kućama Jevreji stalno nastanjeni u Rumi, nakon što su platili iznos od 200000 dinara, dok su jevrejske izbeglice odvedene u logor u Staroj Gradiški i Jasenovcu (muškarci), i u logor u Lobogradu (žene i deca).
Međutim, Jevreji stalno nastanjeni u Rumi odvedeni su ponovo u logor jula 1942. i to u vinkovački logor, odakle su nakon tri nedelje odvedeni u logore Jasenovac i Aušvic.lxv”
Dr Romano u istoj knjizi piše tekst pod naslovom ”Jevrejska opština u Rumi.” To je bila malobrojna jevrejska zajednica, koja se našla u vrlo teškom položaju po kapitulaciji Jugoslavije, jer je trebalo da se brine o ishrani oko 1200 jevrejskih zatočenika u logoru u Šapcu.lxvi Za nabavku životnih namirnica morala je da isplaćuje račune Ortskomandanturi u Šapcu, a potrebna financijska sredstva Jevrejska opština sakupljala je od rumskih Jevreja, kao i Jevreja iz drugih mesta u Sremu. Rad Jevrejske opštine u Rumi je prestao krajem januara 1942. godine, kada su žene i deca odvedeni u logor ”Sajmište”, dok su muškarci bili pobijeni oktobra 1941. u selu Zasavica”lxvii .
U knjizi ”Ruma u središtu Srema” o ovom problemu piše: ” Zlostavljanje rumskih Jevreja počelo je demoliranjem njihove bogomolje koja je izvršila nemačka vojska, a nastavljeno sa popisivanjem Jevreja i obeležavanjem žutim trakama (radnje su takođe obeležene natpisom ”judengešeft”-jevrejska radnjalxviii) zatim hapšenjem, streljanjem, ucenama oduzimanjem imovine i odvođenjem u logore. Prva žrtva fašističkog terorora nad Jevrejima u Rumi bio je Lazar Hauzer, student prava, koga su Nemci streljali u Rumi u prvim danima okupacije.lxix
U danima okupacije u Rumi je živelo 210 Jevreja starosedelaca i oko 200 emigranata iz evropskih zemalja.Nemci su odmah počeli da ih hapse, konfiskuju i pljačkaju njihovu imovinu. Već prvog dana opljačkali su veletrgovinu tekstilne robe Dezidera Šlezingera-jednu od najvećih u Sremu. Uhapsili su Skopala, Kaufmana, Vajsa i Šlezingera. Posle kraćeg vremena su ih pustili, pošto je svaki od njih dao policiji po 200000 dinara.lxx
U jevrejske radnje postavili su upravitelje (komesare). Njihov je zadatak bio da nemačkoj vojsci i domaćim Nemcima omoguće da opljačkaju imovinu…Hapšenja i zlostavljanja Jevreja dostigla su kulminaciju u julu 1941. Pohapšeni su i sprovedeni u Sremsku Mitrovicu, gde su ih mučili i od svakog iznudili 200 hiljada kunalxxi, da ih puste. Sledeće noći su ponovo uhapšeni i od svakog je ponovo iznuđena suma od 200 hiljada kuna, pa su pušteni kućilxxii.”
Evo šta se može naći o žrtvama Jevreja u brošuri ”Rumski Jevrejilxxiii”.
”Prema saznanjima do kojih sam došao radeći u radnoj grupi za utvrđivanje postradalih Jevreja širom Evrope stradalo oko 230.”lxxiv
”Kada sam se vratio definitivno u Rumu, moje rodno mesto, 22 aprila 1947, od svih rumskih Jevreja zatekao sam svog prijatelja iz mladih dana Ota Popera. Vrativši se u Rumu nije zatekao nikog od svoje porodice koji su sa ostalim rumskim Jevrejima odvedeni i pogubljeni u Jasenovcu. On je sačuvao živit tako što je kao rezervni oficir jugoslovenske vojske odveden u ropstvo u Nemačku. Posle je odselio u Palestinu /Erek Izrael/.”lxxv /
”Nacisti su … odmah 1941 godine… Jevreje skoro stoprocentno likvidiralilxxvi ”
Na stranicama knjige ”Jevreji u Vojvodini” prepričan je korektno tekst dr. Romanoa o iznuđivanju 200 000 dinara od rumskih Jevreja.
U istoj knjizi piše: ”U Rumi ustaše i folksdojčeri preuzeli su vlast, odmah po ulasku nemačke vojske 12. aprila 1941. Folksdojčeri su odmah demolirali sinagogulxxvii, stan i kancelariju rabina i u sinagogi formirali logor. Uveli su sve mere protiv Jevreja kao i u Sremskoj Mitrovici.lxxviii
Svi Jevreji meštani, njih oko 230, i emigranti iz Austrije, Čehoslovačke i Poljske i drugih zemalja, njih oko 300, otpremljeni su jula 1941. u privremeni logor u Sremskoj Mitrovici. Ustaška policija se smestila u kuću Filipa Skopala. U logoru deportirci su posle mučenja pristali na ”sporazum” da se isplate 200 000 kuna, da bi ih pustili, ali su već posle nekoliko dana ponovo pohapšeni, jer je svota po njima bila mala, te su ponovo morali isplatiti novih 200 000 kunalxxix.”
U knjizi ”Sinagoge u Vojvodini” kaže se: ”U Rumi su u ono vreme živela 244 Jevreja… Sinagoga je 1941. godine pretvorena u sabirni logor za Jevrejelxxx, 1943. godine odnešen je bakarni krov, a nemački tenkovi srušili zgradu sinagoge”.
Interesantno, da o samoj likvidaciji zapravo nema govora, kao ni posledicama koje je ona ostavila. Može se potpuno dokumentovano pratiti šta se dešavalo sa imovinom Jevreja u Rumi u zemljišnim knjigama a i delimično sačuvanom sudskom arhivu. Istraživači su se zadovoljili marginalnim činjenicama posvećujući tako više pažnje činjenici o oduzimanju 200 hiljada dinara nego o genocidu, onima koji su ga sproveli, odnosno naredili.
Gornji broj mogućeg stradanja Jevreja je određen njihovim ukupnim brojem u Rumi koji treba umanjiti za broj preživelih Jevreja. U Rumi je bilo 40 porodica (u planu koji preuzima od nemačkih publicista B. Pauković ima 44 objekta u jevrejskom vlasništvu) koje su se vodile kao Jevrejske, a koje su imale imetaklxxxi. Ako se uzme u obzir da je prosečna porodica imala, na primer, 4 do 5 članova, to i broj Jevreja može biti od 160 – 200. Na osnovu podataka koje donosi B. Pauković može se pretpostaviti da ih je rat preživelo 27, što bi značilo da ih je stradalo od 133-173. Reč je, naravno o zaključku koji bi se nametao na osnovu ovog dokumenta
Jasno je, ovome treba pridodati onih 30 porodica koje po popisu od 1931. godine nisu imale imovinu, a čiji broj pred rat nije utvrđen. Moguće je, da se broj povećao ili smanjio, ali čini se, poredeći popis iz 1931. godine sa ovim hrvatskim popisom imovine Jevreja spočetka rata, da je broj Jevreja koji je u Rumi imao imovinu ostao isti.
Ukoliko pretpostavimo da se i broj Jevreja bez imovine nije menjao, to bi broj Jevreja pred rat u Rumi iznosio od 280-350 u zavisnosti koliko pretpostavimo da je prosečna jevrejska porodica u Rumi imala članova. lxxxii.
Nemoguće je ustanoviti po dokumentima Gradskog Poglavarstvalxxxiii iz vremena rata koliko je bilo Jevreja – emigranata u Rumi, ali se može primetiti da ih je na spisku radno sposobnih 1942. godine marta meseca 13.lxxxiv
Uočavaju se dve tvrdnje u dosadašnjem pisanju koje moraju biti korigovane dokumentima iz G. P. Rume. To je odvođenje svih Jevreja emigranata iz Rume 1941.godine, kao i mišljenje da posle jula meseca 1942. godine u Rumi više nema Jevreja. Prema nama raspoloživim dokumentima Gradskog poglavarstva, u Rumi je, i posle jula 1942. godine ostalo nekoliko Jevreja.lxxxv
***
O odnosu Nemaca i Hrvata u dosadašnjoj literaturi je bilo reči samo kao o ”trvenju” Nemaca i ustaša.lxxxvi Jasno je već po ovoj kovanici (nemačko – ustaški), da autori nisu u potpunosti oslobođeni predrasuda.
Da se osvrnemo na tvrdnje, da je postavljanje komesara u jevrejske radnje, odnosno radionice, bilo sa zadatkom ”da nemačkoj vojsci i domaćim Nemcima omogući pljačku imovine”.
Treba odmah reći da je Srem ušao u sastav N. D. H. i da je nemačka manjina dobila svojevrsnu autonomiju, i da je tako ostalo do kraja rata. Uostalom, skoro svi rumski Jevreji su završili u Jasenovculxxxvii i Lobogradu, čime bi bila potvrđena ”nadležnost” ustaških logora smrti. Sinagoga je preneta u vlasništvo N. D. Hlxxxviii, dok je građevinski materijal dobijen rušenjem sinagoge verovatno podeljen hrvatskim kolonistimalxxxix. Teško je pomisliti da je ovo rušenje sinagoge prošlo bez ”Hrvatskog kolonizacionog zavoda” tj. njegovog rumskog ”ureda”, ili pak ”Ureda za podržavljeni imetak” u čiju je nadležnost ušla ne samo oduzeta imovina već i ona ”napuštena”, kako jevrejska tako i ona srpskaxc.
Da su nadležnosti između nemačke manjine i N.D.H. bile jasno definisane, svedoči i odgovor ”Njemačkog Poslanstva” u Zagrebu firmi ”Bregar i Krek,” koja je za naplatu pretrpljene štete zbog oduzimanja jevrejske firme ”Weis” u Rumi, upućena na nadležnu hrvatsku vlast.xci
Treba reći to, da je hrvatska centralna vlast svoje namere ostvarivala preko Gradskog poglavarstva Rume, kao svoga lokalnoga organa.xcii S obzirom na to da su Nemci u Gradskom poglavarstvu bili u većini to se može steći pogrešan utisak o onome ko te mere naređuje.
Treba isto tako reći, da je moćna nemačka manjina poštovala centralnu vlast dok joj, po njenoj proceni, nisu bili ugroženi vitalni interesi.xciii
***
Umesto rezimea završimo citiranjem delova teksta koji je objavio ”U graničarxciv-Tjednik za Zemun i Srijem” od 22.kolovoza 1942 godine iz redakcijskog uvodnika pod nazivom ”Židovstvo i pljačkaške bande” koji sasvim otvoreno i jasno govori da je u toku konačno rešavanje ”židovskog” pitanja. U gotovu ideološku šemu uvodničar, svojim raspaljivim stilom uvodi čitaoca optužujući ”židove” za sve nedaće koje pogađaju ”mirno hrvatsko pučanstvo”.
”Međunarodno židovstvo, narod bez domovine,narod bez rođenog ognjišta, narod bez morala i obzira, nije poštivao nacionalna prava ni svetinja u onim zemljama i narodima, gdje je pustio svoje korijenje…
Nije potrebno isticati poslijedice pokvarenog duha međunarodnog židovstva, koje se preko svoga novca uvuklo u javni politički život pa je sve grane ljudske djelatnosti stavilo u službu svoga novca i svoga obogaćivanja. Židovstvo je izazivalo ratove, podizalo revolucije, dakako samo onda, kad je to išlo u prilog njihovim glavnicama…
Osobito je radništvo osjetilo težak pritisak židovskog duha, jer je većina tvornica i veleobrta bila u židovskim rukama. Židovu ništa nije bilo sveto, on je gledao samo svoj novac i nije mu bilo stalo da li će izrabljivani radnik živjeti godinu, dvije ili deset godina. Židovstvo je turilo svoje žile u zdrave snage naroda i sisalo odande najzdravije sokove, koji su išli u korist gomilanju židovskih glavnica…
Razbojstva koja čine takve bande nad mirnim Hrvatskim pučanstvom, mogu se tumačiti po svojim grozotama samo kao posljedica židovskog duha, sebične borbe i očajničkih pokušaja za održavanje svog položaja. Židovu nije ništa sveto. On vodi razbojničke bande i psihološki dieluje na njih tako, da ubijaju žene, djecu, starce, slijepe i kljaste. Židovu nije stalo do održavanja najtemeljnijih pravila ljudskog dostojanstva, jer to su vrednote duha, kojih židovstvo ne pozna. Ovi pothvati razbojničkih rulja pod vodstvom židova nemaju samo pokrajinsko, hrvatsko značenje. To je samo jedan ogranak borbe međunarodnog židovstva, koja se ravna po uputama iz Moskve, a koja je uperena protiv hrvatskog naroda.
Nezavisna Država Hrvatska pokazala je do sada svoju snagu na svim poljima javnog rada. Ona je stala odlučno uz bok mladih europskih država, koje su-pljačkane stoljećima, od židovstva-povele sada odlučnu borbu za svoj opstanak, a prva stepenica do ostvarenja toga cilja jest uklanjanje židova i njihovog duha iz svih područja narodnog života.”
***
Zahvalan za podršku akademiku profesoru dr Milutinu Stojkoviću, bez koje ovaj rad ne bi bio napisan, ni ova dokumenta nađena. Zahvalnost dugujem i osoblju i direktoru Istorijskog arhiva Srema Radovanu Srdiću, te mr Đorđu Đekiću, ceneći njegove savete.
—————————————–
O rumskim Jevrejima niko u prethodnoj Jugoslaviji nije pisao.Promenom spoljne politike koja je, verovatno bila razlog odsustva interesa za sudbinu rumskih Jevreja menja se društvena klima i s njom u vezi interes koji se javlja za sudbinu Jevreja.
Dosadašnja literatura se javlja kao ograničavajući factor.
Od relevantnih podataka spominje se iznuđivanje 200 hiljada dinara od rumskih Jevreja kao uslov za puštanje iz logora u Hrvatskoj Mitrovici, odnosno definitivno odvođenje Jevreja u Jasenovac jula 1942. godine.Spominje se prenos vlasništva sinagoge na N.D.H. te rušenje iste 1943. godine.Broj Jevreja je nepouzdan i šarolik.Broj žrtava nije definitivno utvrđen.
Arhiv Gradskog poglavarstva Rume iz vremena Drugog svetskog rata nalazi se u Istorijskom arhivu Srema u Sremskoj Mitrovici i sačuvan je nepotpun.
Zanimljivo je da ne mali broj istraživača, čak 8 koji je bio u prilici da koristi ovaj arhiv, nije ga u svojim delima prezentovao.Čini se da ova dokumenta nisu bila ’’otkrivena’’ jer se u njima na sasvim otvoren način prelamao odnos hrvatske države i nemačke većine.
Ovaj arhiv govori uglavnom o radu hrvatske ustaške države, pa je tako i jezik na kome je vođen srpski tj, hrvatska verzija toga jezika. Moguće je da je deo dokumenata koji je morao biti pisan nemačkim jezikom, kojim bi se mogao pratiti rad Gradskog poglavarstva Rume kao izraz stremljenja nemačke većine odnet ili uništen.
Ovo su jedini arhivski dokumenti do sada nađeni o rumskim Jervrejima iz perioda Drugog svetskog rata.
Dokumenta svedoče o radu jevrejske opštine za vreme rata, prelazu u rimokatoličku veru, oduzimanju imovine, pokušaju rušenja sinagoge i stim u vezi zabrane gradskog poglavarstva, odnosu hrvatske države i nemačke manjine, ograničenju kretanja Jevreja, a spiskovi radon sposobnih Jevreja govore o prisilnom radu, ukazuju na broj Jevreja u Rumi, te na njihove žrtve.
———————————————————————————-
i Treba svakako pomenuti prof. Bogdana Rajakovca i njegovo popisivanje spomenika na jevrejskom groblju. B. Pauković, Rumski Jevreji, Ruma, 1996, 24. (U daljem tekstu, B. Pauković, n.d.)
ii Uglavnom su to tekstovi o učešću Jevreja u NOP-u, odnosno njihovom stradanju u Drugom svetskom ratu, objavljivani po Zbornicima i Hronikama.(npr. Romano J. Jevreji u rapskom logoru i njihovo uključivanje u N.O.R, Zbornik 2 Jevrejskog istorijskog muzeja, Beograd 1973, 1-72).
iii O upotrebi ovog izraza svedoči i natpis kraj bivše kuće Filipa Skopala, između trotoara i kolovoza gde na betonskom postamentu stoji ploča koja prolaznike obavešta da je u toj kući bio ”nemačko–ustaški istražni zatvor”.
Trebalo je da stoji ”nemačko-hrvatski” ukoliko se htelo na, narod da prebaci odgovornost, za pretvaranje kuće Filipa Skopala u istražni zatvor.
Druga varijanta teksta bi trebala da glasi ”nacističko–ustaški” misleći pri tom na istu ideološku pripadnost nacista odnosno ustaša, koji su, prema natpisu rukovodili ovim zatvorom. Time se i težište odgovornosti pomera na pomenutu ideološku misao.
Sa ovim se htelo reći da su Nemcima, tj. Nemačkoj državi (retko nacističkoj nemačkoj državi ) koja je stvarajući novi svetski poredak počinila to što je počinila, prišla grupa ustaša (dakako kao što je uvek Nemaca – nikad Hrvata) koja je Nemcima u tome pomagala. Time se, zarad državnog jedinstva Srba i Hrvata , amnestirala, na sasvim konkretan način, ona državna tvorevina, koja je svojim razornim delovanjem bila sve drugo samo ne tzv.
To tzv. odnosilo se na ono ”nezavisna” a time je nova vlast htela negirati da je eto sa tom državom ostvaren hrvatski ”tisućletni san”.
Interesantno, da je to ustvari osnova za neka današnja tvrđenja u republici Hrvatskoj po kojima se pod ustašama misli na nekakvu političku policiju ili paravojsku, dok se ostali segmenti ustaške države potpuno rehabilituju, prikazujući se nezavisnim od ustaša i čak duboko narodnim.
iv U biltenu, glasilu udruženja Jevreja iz bivše Jugoslavije u Izraelu, u broju 2, 1996. godine, Cvi Loker je pisao:”Brošura je štampana u Rumi, u izdanju Pokrajinske vlasti, grada Rume, njene biblioteke, muzeona i kulturnog centra. To je izvanredno priznanje ne samo Jevrejima iz Rume, već i dokumentovan doprinos istoriji grada i okoline”, stavljajući akcenat na poboljšavanje odnosa između dve države.
v Autori su B. Pauković, V. Tomić, D. Čudić, B. Rajakovac i M. Bukvić.
vi Po načinu na koji su ovi tekstovi dati trebali su da pretstavljaju istoriju rumskih Jevreja.
viiAutori tekstova su prof. Bogdan Rajakovac i M. Bukvić koji su i potpisani ispod tekstova.
Međutim primećuje se da je naslov sa strane 31 ”Nacistički teror nad Jevrejima, Srbima i Ciganima” preuzet iz knjige ” Ruma u središtu Srema ”, a autor je Dušan Čudić, i to sa strane 370–372.
Takođe iz iste knjige preuzet je tekst ”Jevrejska zajednica u Rumi ” koji je na stranici 332 objavljen pod naslovom ”Jevrejska zajednica u Rumi pred drugi svetski rat ” a autor je Vladimir Tomić.
Ostaje (ne)jasno zašto priređivač nije potpisao autore tekstova, pa se ovako dolazi u situaciju da se
autorstvo pripiše, pogrešno, priređivaču ove brošure.
viii Očita besmislica. U to vreme Ruma nije postojala. Jevreji u Rumu počinju dolaziti početkom devetnaestog veka, dakle više od 100 godina kasnije.
ix Dr. Slavko Gavrilović, Ruma trgovište u Sremu 1718-1748/49. Novi Sad 1969.
x Zapravo je SimonSaks iz 1837 a ne 1737. U pomenutoj knjizi Jevreji se spominju već nakon 1815. Ovu je očito grešku u prepisivanju P. Šosberger u knjizi ”Jevreji Vojvodine” promovisao u podatak ”ima podataka da ih je bilo tamo i 1737.” Na stranicama iste knjige, govoreći o Jevrejima u privredi Vojvodine P. Šosberger piše:”U Rumi, pored svih teškoća i zabrana,1737. godine postojalo je skladište robe novosadskog trgovca Saksa” U knjizi ”Sinagoge u Vojvodini” P. Šosberger piše:”Prvi Jevreji su se u Rumu naselili 1737. g. a evidencija o njima postoji od 1831. g.”
Očita besmislica jer Ruma u to vreme još nije postojala. Ako evidencija postoji od 1831, kako to autor ima evidenciju iz 1737?
xi B. Pauković ne navodi razlog ovog naglog opadanja broja Jevreja u Rumi, kao što ni ne navodi odakle su i kakvi su ovo popisi.
xii Dr. J. Romano, Jevreji Jugoslavije 1941-1945. žrtve genocida i učesnici narodnooslobodilačkog rata, Beograd 1980. U daljem tekstu ”Jevreji Jugoslavije…”
xiii Ruma u središtu Srema, Novi Sad, 1991. grupa autora.
xiv P. Šosberger, Jevreji Vojvodine, Novi Sad, 1988. i Sinagoge Vojvodine, Novi Sad, 1988.
xv Arhiv zapravo počinje igrom zgodnog slučaja naredbom predsednika gradske opštine Nikole Vukadinovića ”Upravi đačke kuhinje crvenog krsta kola kralja Petra prvog” o organizaciji javnih kuhinja, (”Kako u velikom broju stalno pristižu izbeglice iz Beograda i drugih strana većinom u veoma bednom stanju i sa malom decom, to je potrebno da se organizuje trenutna pomoć za njih i to u prenoćištu i pružanju tople hrane za vreme dok se u Rumi ne odmore i ne osposobe za produženje puta.”A. S. G.P.br.3504 od 9. 4. 1941.) a završava dokumentom naslovljenim na Veliku župu Vuku s predmetom: ”Javnih kuhinja organizacija. Za slučaj terorističkog napada iz vazduha imaće ovo gradsko poglavarstvo 3 javne kuhinje za koje je sve pripremljeno: kazani, drvo i sve ostale potrebštine.”
xvi Arhiv Gradskog poglavarstva Rume delimično je uništen zahvaljujući nestašici papira koja je postojala nakon Drugog svetskog rata. Nova, komunistička vlast je koristila drugu stranu dokumenata, koja je bila neispisana da bi se na njoj vodila evidenciju koliko je ko prehrambenih proizvoda dobio.
xvii Osim nekoliko dokumenata s početka rata u arhivi Graskog poglavarstva Rume, dosadašnji istraživači, izgleda, nisu nalazili dokumenta za potkrepljivanje svojih stavova te je tako ova građa nepoznata.
Publikovana dokumenta se odnose, naravno na Nemce!
xviiiUglavnom nemoguće je pratiti rad nemačke većine na osnovu dokumenata Gradskog Poglavarstva Rume ni u najmanjoj meri. Dokumenta pisana nemačkim jezikom, tj. njihov sačuvani broj ne odražavaju nacionalni sastav ni u najmanjoj meri.
CarlBischof je o ovom periodu ćutao iako je kao ”povjerenik nad imovinom bivše grčko istočne crkve u gradu Rumi ” bio u prilici srpske crkve zaključati a umetnine (možda) poslati u Zagreb. Takođe je učestvovao u radu ”Hrvatske Pravoslavne župe” u Rumi kao (i dalje) poverenik za imovinu.
Tu je i FrancVilhelm pisac zamašne studije ”Rumaerdocumentation 1746-1945 koji takođe, može kao neposredni učesnik Drugog svetskog rata pomoći rasvetljavanju događaja iz tog perioda. Sačuvao se dokument o proslavi godišnjice N.D.H. 1942. godine gde je govorio (u osnovnoj školi ”Adolf Hitler”), ”SchulleiterKam. FrancVilhelm…” Sudeći po govoru – nesumljiva upućenost u međunacionalne odnose.
Moguće je isto tako da se u dokumentima Gradskog poglavarstva Rume odražava onaj građanski deo, kroz koji jasno, provejava itekako hrvatski nacionalni interes, kao državni službeni interes dok su Nemci svoj nacionalni interes oformljavali i realizovali kroz druge forme zajedništva.
xix A. S. – G.P.Ruma br.2850/1942
xx A. S. – G.P.Ruma br.2912/1942
xxi Da su ove ideološke naslage i dalje prisutne i opterećavajuće a danas neki put i smešne, svedoči ”Pregled kuća rumskih Jevreja prema planu iz 1936 godine” čiji je autor B. Pauković . Ulice Velika Jaračka, Staro Vašarište, Stevanova itd. date su prema planu iz 1936. godine koji su priredili nemački publicisti, osim ulice (a koje bi drugo) Kralja Petra koja se naziva Glavnom. KonigPeterStrase kako Nemci redovno i oduvek pišu, prevodi se Glavnom.
xxii Zbog nepotpunosti arhivske građe a u cilju sveobuhvatnijeg istraživanja pokušaj da u matičnim knjigama utvrdimo tačan broj prelazaka u rimokatoličku veru, ne samo Jevreja već i Srba ,nije uspeo zbog očite birokratske neuviđavnosti gradske uprave Rume – S.P.S. saziva.
Monsignior Boško Radielović, župnik ovdašnji, ljubazno je ponudio ”knjigu prelazaka” objašnjavajući da je u matičnim knjigama očigledan stav gospodina Ivana Nepomuka Lakajnara, župnika za vreme rata, da se dotični prelazi obavljaju zbog straha po život, te u rubriku veroispovest ništa nije upisivao, ostavljajući mogućnost da se posle rata, ukoliko se pokaže volja za ostanak u novoj veri u, da tako kažemo, regularnim uslovima to i upiše.
Gospodin Lakajnar je nakon rata likvidiran od strane partizana. Počiva na vašarištu.
Prema kazivanju monsignora Radielovića Ivan Nepomuk Lakajnar je rođen u Osijeku i osećao se Hrvatom.
Glasilo pak rumskih Nemaca je donelo članak u kojem govore da je Lakajnar bio Slovenac što se i po prezimenu lako da shvatiti.
Nažalost, ovu tvrdnju monsignora Radielovića nismo mogli proveriti.
U prilog toj tvrdnji je kazivanje dr Miloša Malenkovića, čiji je otac dr Svetolik Malenković razgovarao sa župnikom Lakajnarom o mogućnosti prelaska na katolicizam, ali ga je ovaj od toga odvratio.
xxiii Tzv. okružnica broj 48468/1941 pod tačkom 9 donosi: ”Vladi je poznato, da se prijavljuju mnogi Židovi za prijelaz na katolicizam, ali prijelaz na katolicizam ne može imati nikako upliva na položaj tih osoba u njihovom odnošaju prema državi obzirom na postojeći zakon o nearijevcima.( Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti od 30 travnja 1941)
Ministarstvo pravosuđa i bogoštovlja, dr. Puk v. r.
Ministarstvo unutarnjih poslova, dr. Artuković v. r.
Glavni ustaški stan , Lorković v. r.
Državno ravnateljstvo za gospodarsku ponovu, Čuruc v. r.”
Interesantno je, da je ”Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti” važila do 5.5.1945. kada je doneljena ”Zakonska odredba o izjednačavanju pripadnika N.D.H. s obzirom na rasnu pripadnost”.
xxiv A. S. – K. O. Ruma, br. 3985/1941
xxv A. S. – K. O. Ruma, br. 3983/1941
xxvi A. S. – K. O. Ruma, br. 3982/1941
xxvii A. S. – K. O. Ruma, br. 4551/1941 Kotarska oblast u Rumi, ovime uredovno potvrđuje da je AlicaWessel rođena Steiner iz Rume molbom svojom od danas broj gornji prijavila da prelazi iz mojsijeve veroispovesti u rimokatoličku.Predočava svoj rodni list glasom kojega je rođena 5 svibnja 1905 godine u Rumi, isto tako predočava i rodni list svoje mldb. Kćerke Deanke= Grete koja je rođena u Rumi dana 28 lipnja 1932, te prijavljuje da i nju prevađa iz mojsijeve veroispovesti u rimokatoličku.”
xxviii A. S. – G. P. Ruma, br. 6002/1942
xxixPada u oči namerno pisanje malim slovom ž.
xxx Dr Svetolik Malenković, rumski Srbin poreklom iz Šašinaca veoma neobične ratne sudbine. Sudeći po ovoj prijavi po kojoj je smatran Jevrejem zbog supruge Jevrejke, ne dugog veka, no ova je prijava sigurno poništena, jer, sačuvao se još jedan dokument. ”Domobransko popunitbeno zapovjedništvo” pod brojem 8303 od 20.8.1943. obaveštava Gradsko poglavarstvo ”S molbom, da se obaviesti pričuvni satnik Malenković Svetolik da je … promaknut u čin nadsatnika.” Sačuvao se i dr.Svetolik Malenković.
Prema kazivanju dr Miloša Malenkovića njegov je otac mobilisan 1942. godine kao vojni lečnik u radnu pukovniju koja je vršila seču u Spačvanskim šumama. Kasnije prebačen na rad u Osiječku bolnicu. U leto 1944 izvršio samopovređivanje te ostao u Rumi.
S obzirom da je kuća bila na dr Borislavi Malenković, ona se našla kao jevrejski imetak na spisku. Dr Borislava Malenković provela rat u Rumi. Ukinuta joj zabrana rada kao Jevrejki te radila kao lekar.
xxxi A. S. – G. P. Ruma,br. 7241/1941
xxxii A. S – K.O. Ruma, br. 2475/1941 U predstavci pored ostalog piše: ”Prema gore navedenoj odluci nama je za nadzornog organa postavljen g. SchmeidtKarlo iz Rume, što znači, da je nama i nadalje ostavljena potpuna uprava naše radionice, dok povjerenik ima samo pravo nadzora nad naljim radom.
Povjereniku je 14 srpnja 1941 to usmeno naloženo, ali nam on do danas nije predao upravu naše radionice.
Pošto na taj način biva oštećena narodna imovina, jer smo mi obojica potpuni stručnjaci u tom poslu, to molimo, da ne bi taj posao i dalje trpio veliku štetu,da nas Kotarska oblast uvede u posjed I upravu naše radionice…”
Na samom dokumentu je olovkom podvučena rečenica: ”Povjereniku je 14. srpnja…,” a ispod reči ”usmeno” više puta podvučeno. Da je kotarski pretstojnik ozbiljno shvatio svoje podvlačenje svedoči
druga strana dokumenta u kome se nalaže Gradskom poglavarstvu: ”Zamolbom da se podnosilac prednje pretstavke izjasni o tome, tko je usmeno naredio da se imaoci preduzeća mogu vratiti u svoje radnje i pored postavljenog komesara.”
Gradsko poglavarstvo broj 6173 4.8.1941. ”Zastupnik Maksima i JakobaWeiss odustao od pretstavke” A.A.R.18.9.1941.
xxxiiiGosp. Mužević Nikola, zidarski majstor Ruma
”Okružnicom Predsjedničtva vlade od 26.1.1942. broj 108-v-4-1942. određeno je, da svi organi državne vlasti pri vanjskom uredovanju imadu od nadležne vlasti biti snadbeveni pismenim rješenjem ili nalogom, u kojem mora biti izričito navedeno kome se to vanjsko uredovanje određuje i u čemu se ono sastoji.
Kako ste Vi pristupili rušenju jevrejskog hrama u Rumi za koji rad ne posedujete uredno rješenje nadležne vlasti, to Vam ova gradska općina temeljem poslednjeg stava gore citirane okružnice zabranjuje daljnje rušenje jevrejskog hrama. Sa radom oko rušenja hrama imadete smjesta prestati.
Ukoliko se ne biste ovom pozivu smjesta odazvali, bit će Vaš rad od strane gradske općine spriječen.”
Rešenje je otkucano u četvrtak 24. marta, verovatno istog dana kad je počelo rušenje a pomanjkanje adrese bi mogli dvojako tumačiti. Ili time da Nikola Mužević u Rumi nije živeo ili hitnošću postupka te mu je predato na terenu.
xxxiv Ustvari, Scharlota Unterberger, rođ. Perluz, umrla u proleće 1942. godine i sahranjena na jevrejskom groblju u Rumi. To je zadnja sahrana koja je izvršena na jevrejskom groblju. Na spomeniku joj nije uklesano ime. Dato prema navodima AntunaUnterbergera.
xxxv ”Ured za podržavljeni imetak” 27.7.1943.š alje zahtev za oduzimanje imovine Kotarskoj oblasti u Rumi ”Po članu 1 zakonske odredbe o imovini osoba, koje narušavaju javni mir i poredak, oduzeta je imovina Unterberger Andor, sin Martina i Anke rođ. Barkanj rođ. 15.5.1921. student phormacije iz Rume u korist Nezavisne Države Hrvatske.”
Odgovor Gradskog poglavarstva je da imenovani nema pokretne ni nepokretne imovine. Međutim, ”Nezavisna Država Hrvatska”ipak je po drugoj osnovi postala vlasnik imovine Unterbergerovih šaljući ih u Auschvitz. Interesantno da se ova prepiska obavlja godinu dana nakon konačnog odvođenja u Jasenovac rumskih Jevreja, kada je sva jevrejska imovina postala vlasništvo hrvatske ustaške države.
xxxvi Ako bi to mogli nazvati radom. Rumski Jevreji su izopšteni i stavljeni van zakona 30.4.1941.godine kada je doneta ”Zakonska odredba o rasnoj pripadnosti”. Rad se verovatno sveo na izvrljavanje naredbi Gradskog Poglavarstva, odnosno viših državnih instanci.
xxxviiMislimo da to što na štambilju piše ”opština” a ne ”općina” ili ”obćina” ne prestavlja neki poseban kuriozitet jer primećuje se i na mnogim službenim dokumentima, pa i ustaškim, mnogo ”srbizama” da tako kažemo, dok se nije izvršila unifikacija hrvatskoga jezika , ali nikada potpuno do kraja rata, bar ne na nivou Gradskog poglavarstva Rume.
xxxviiiJevrejima nije bio problem govoriti i pisati nemački. Štambilj je ispisan jezikom naroda čija je država i bila – hrvatskim.
xxxix ”Ova svjedodžba izdaje se na molbu G-đe Clara Sara Taenzer, bez naplate propisane takse, na osnovu čl. 6 tačke 5 uslied siromaštva.” Čini se da je uslov za dobijanje ove potvrde bila upravo ova Heitlerova potvrda izdata bez broja, jer primećuje se da je bila spajalicom spojena sa ovom potvrdom koju je izdalo G. P. Rume, a ostalo za arhiv. Tako je upravo G. P. sačuvalo ove dokumente iz rada ”Židovske bogoštovne opštine”.
Možda ne bi otišli predaleko ako bi na osnovu ovoga zaključili da je ”Židovska bogoštovna opština” bila odgovorna za ponašanje Jevreja u Rumi, jer Gradsko poglavarstvo izdaje potvrdu o siromaštvu na osnovu potvrde MaxaHeitlera te je arhivira.
Korak dalje u ovom razmišljanju bi bio, da se Jevreji , zapravo ne mogu obraćati, u ovom slučaju Gradskom poglavarstvu, pojedinačno, kao individua, već to čine kao članovi jevrejskog kolektiva, i zato je u zahtevu za izdavanje potvrde o siromaštvu, morala biti potvrda koju je izdao Max Heitler. Time, Gradsko poglavarstvo iskazuje da je odgovornost za iskaze pojedinaca na jevrejskom kolektivu, s jedne strane, a sa druge, negira individualitet, kao temeljnu evropsku novovekovnu odrednicu ljudskoga bića, vezujući ga za jevrejsku nacionalnost, tačnije, za apstraktni jevrejski kolektivitet, na takav način da se ovde individualnost, odnosno individua javlja kao broj toga apstraktnoga kolektiviteta.
Svemu ovome treba dodati i pisanje imena ”Clara Sara Taenzer” gde ovo ”Sara” znači zapravo Jevrejka, a ne nešto drugo.
Tek na osnovu ovakvog postavljanja stvari, moguće je nešto takvo kao što je likvidacija celog jednog naroda, tj, genocid.
xl Vidi napomenu 23.
xli Vidi napomenu 22.
xlii Pokretnu imovinu je rasprodavao ”povjerenik za pokretnu imovinu” a sredstva tako dobijana preko ”poreznog ureda” stizala ”Zavodu za kolonizaciju” u Zagrebu.
xliii AS – Gradsko poglavarstvo , Prijava imetka židova br. 6130, 1941.g.
xliv Dopis Zavodu za kolonizaciju broj 12918-20. 11. 1942, te sudsko ”izvješće” :od 7. 11 1942. Prvi govori o rasprodatoj ciganskoj imovini a drugi o imovini Filipa Skopala.
xlvTime se dolazi u jednu paradoksalnu situaciju u kojoj se o samom likvidiranju ništa ne govori.
xlvi Autori se uglavnom slažu da su po ulasku vojske sinagoga i rabinov stan opljačkani.
Međutim, po navodima dr Miloša Malenkovića, negde između proleća i leta 1941. godine, sinagoga je demolirana. Rumski Hitlerjugend je bio taj koji je izvršio demoliranje. Samo demoliranje je trajalo tri dana.
xlvii B. Paukovića, n. d. 9.
xlviii B. Pauković, n. d. 34. Zanimljivo je da autor zastupa obe teze o rušenju sinagoge u ovoj knjizi. I 1941. i 1943.
xlix Ta tvrdnja ne mora biti nemoguća, ali sva dosadašnja pisanja govore u prilog tezi da su vojnici iz jedne manje motorizovane jedinice upozoreni upravo od grupe nemačkih mladića da je zgrada ispred koje su stali sinagoga, upali unutra te opljačkali sinagogu i rabinov stan.
Uostalom, ovaj stav zastupa i priređivač knjige B. Pauković, te je nejasna namera zbog koje je ovo, inače privatno pismo uvršteno kao tekst u knjigu.
l Dr.Rudi Libisch Stauerberater 8020 Graz, Absengerstrasse 43.
li Sve ove teze zastupa B. Pauković.O rušenju sinagoge 1941. i 1943. O demoliranju sinagoge odmah po ulasku nemačke vojske, kao i čuvanju sinagoge od strane nekoliko mladih Nemaca da se to demoliranje ne desi.
lii Govor Božidara Paukovića na otvaranju spomen ploče na mestu sinagoge.
liii ”Ja MaxHeitler predsednik sam jevrejske bogoštovne opštine, koju sam do danas vodio. Nakon što sam danas, od nemačke momčadi bio tučen u Skopalovoj kući tako da sam ja (ostao) radno nesposoban. Zahvaljujem za dosadaljnje poverenje.
Molim da gradska opština primi ovo k znanju.
U prilogu šaljem listu rumskih radno sposobnih Jevreja i emigranata sa molbom nemačkoj momčadi da liste preda, sa nalogom da se meni vilje ne obraća”
Uprilogu2 liste S puno poštovanja MaxHeitler Jevrejska veroispovedna opština 39/1942.
(Preveo Đ. B.)
livTeško je reći jesu li povezana ova dva događaja ili pak slučajna. Ipak, moramo primetiti da je Heitlerovo odvođenje u Skopalovu kuću i prebijanje, odnosno pravljenje spiskova radno sposobnih Jevreja prethodilo samo nekoliko dana ovom pokušaju rušenja sinagoge. Očito, krug oko rumskih Jevreja se sužavao.
lvA.S.- G. P. ”broj 12918-20/11. 1942. Zavodu za kolonizaciju, Zagreb 14.11.42.
Savezno odpisu naslova od 17.7.1942 god. Broj 28799/42 izvješćuje se, da je cio predmet pod brojem 10489/42 ustupljen poreznom uredu u Rumi, pošto je taj ured preko povjerenika za napuštenu pokretnu imovinu rasprodao svu cigansku imovinu, te je i prihod kod tog ureda podložen. Izvolite stoga porezni ured u Rumi na rešenje požuriti. Za dom spremni !HeilHitler!”
Ovo je jedini dokument koji govori o Ciganima. Njihova je pokretna imovina rasprodata u korist hrvatskih kolonista a o njihovoj tragičnoj sudbini možemo nagađati.
Uočava se ”17.7.1942.”tj. juli mesec u kojemu su odvedeni Jevreji.Možda je ista zla kob koja je zadesila Jevreje, na put bez povratka povela i rumske Cigane.
lviSačuvana je naredba kojom …”popunitbeno zapovijedničtvo hrvatskog domobranstva Vinkovci broj 11448” naređuje ”domobranskom popunitbenom zapovjedništvu u Hrvatskoj Mitrovici: Na osnovu primljenih podataka niže navedeni pričuvnik jest pripadnik njemačke narodne skupine, a da nije još predat u našu očevidnost. Izvolite predaju odmah provesti sa svim raspoloživim podacima, koje se vode u vašoj očevidnosti.” Ovo je 13.1.1944. poslato a ”pričuvnik” je WilliHodina rođen 20. 2. 1916. u Rumi pripadnik E.K.3.-Gestapo za Srem.`Teško je pretpostaviti da ”bojnik Volk” koji ”zastupa zapovijednika” to ne čini po instrukciji neke više instance,koja tako iskazuje svoju suverenost u vojnom domenu.
lviiMr Đorđe Đekić u svojoj knjizi ”Spomenik Jovanu Jovanoviću-Zmaju u Rumi”smatra da je nestanak čika Jovinog spomenika u jesen 1942. godine skopčan sa dolaskom visokog hrvatskog ”dužnosnika Oršanića” u Rumu. Možda bi mogli Đekićevo obrazloženje potvrditi i produbiti time, što bi posmatrali nestanak spomenika u kontekstu proteklih događanja u Rumi. Ruma je očišćena od Jevreja i Cigana a njihova imovina prešla u ruke države. Ostali su Srbi čijom je crkvenom imovinom upravljao ”povjerenik CarlBischof”dok je crkva Svetog Duha postala hrvatska pravoslavna župa sa jerejem gospodinom Pavlom Kozarskim.Opet u julu 1942 godine. Jedino je štrčao spomenik čika Jovi kao jedini preostali simbol Srpstva,i bilo bi pravo čudo da je posle ovako uspešno odrađenog leta, (ovome treba dodati i pogromaške akcije Viktora Tomića) ostao na svom mestu, nedirnut, a morao je biti pravi trn u oku osokoljenog političkog vođstva rumskih Hrvata.
Nešto slično se dešavalo i sa pokušajem rušenja sinagoge. Ukoliko je rumska jevrejska zajednica u to vreme još u Rumi egzistirala čini se razložnim protivljenje Gradskog poglavarstva, koje jasno, verovatno nije želelo nepotrebne moguće komplikacije oko kontrole jevrejskoga življa.
Moguće je da je političko vođstvo rumskih Hrvata isfrustrirano činjenicom da su manjina na lokalnom nivou, dok je nemačka manjina na tom nivou bila nosilac vlasti, brzopleto htela pokazati ko je pravi gazda u kući, pokušavajući ostvariti svoja nesporna i neosporena državna prava na jevrejsku imovinu, ignorišući vlast na lokalnom nivou. Gradsko poglavarstvo je uzvratilo citirajući okružnicu ”Predsjedničstva vlade” o tome da se mora imati odgovarajuće rešenje nadležne vlasti. Dakle ne negiranjem hrvatskog prava na jevrejsku imovinu već načinom njegovog ostvarivanja.Ovo se čini verovatnijim, stoga što je sinagoga prvo prešla u vlasništvo države a tek potom porušena.
Moguće je, da su upravo poučeni ovim neprijatnim ikustvom, rešili da pod okriljem noći odnesu neznano kuda spomenik čika Jovi, kako bi izbegli očekivano protivljenje nemačkog vođstva u Rumi, odnosno njegove ponižavajuće reakcije preko Gradskog poglavarstva. Mr Đekić, međutim smatra ”da su počinioci ovog nedela želeli da ostanu anonimni jer su bili svesni nemoralnosti svoga čina”
lviiiOvo je izvod iz zemljišnih knjiga sa promenom vlasnika.Pauković pogrešno apostrofira zemljoradničku zadrugu Ruma, kao vlasnika, navodno 1954. godine (od 1951- zemljoradnička zadruga je korisnik).To zatim prenosi Šosberger u svojoj knjizi ”Sinagoge u Vojvodini”. Međutim to nije tako sve do 1966 nominalni vlasnik je nepostojeća ”Židovska verozakonska općina”.
1.”Iz grunt: zapisnika broj:1486 prenešen vlastnik: Židovska vierozakonska obćina u Rumi.Primlj: 3. ?? 5. kolovoza 1892. br. 2395 na temelju ugovora od 3. kolovoza 1892 i nacrta odpisani su djelovi kat. čest. Br. 463/2 za 44%.
2.”Na temelju zamolnice Poreznog ureda u Rumi od 21.studenog 1942. godine broj 8735 uknjižuje se pravo vlasništva na sve nekretnine u A za korist Nezavisne Države Hrvatske”.
3.”Na osnovu zaključka vrhovnog suda u Rumi od 9. novembra 1948. broj R-605-48 uspostavlja se pređašnje stanje, te se uknjižuje pravo vlasništva na A za korist ”Židovske verozakonske općine” u Rumi.
4.”…kat. čest. Broj:1004 zem. sa zgradom.
1.Društvena svojina
2. Preduzeće za međunarodni i unutrašnji autosaobraćaj i međunarodnu špediciju ”Vojvodina” iz Novog Sada.”(na osnovu rešenja S.O. Ruma )
lix Priča o nemačkom tenku (Pavle Šosberger u svojoj knjizi ”Sinagoge u Vojvodini,” očito prenoseći ovu priču govori da su sinagogu srušili sad već–tenkovi) krajnje je nategnuta. U svakom slučaju bilo kakva priča o ”nemačkom tenku” može se, eventualno prihvatiti kao vojni marketing, slučajan i potpuno nebitan za uništenje sinagoge, a samo u očima oduševljenih nemačkih mladića mogao je biti viđen kao razlog i sredstvo rušenja jevrejskog hrama.
što se tiče tvrdnje da su ”ustaše odnele bakarni krov” treba reći da se ovakvim, recimo nepreciznim, u najmanju ruku pisanjem, omogućuje već spominjana teza hrvatskih nacionalista o ustašama kao neposrednim i jedinim krivcima za svo ono zlo koje se na prostorima N.D.H. dešavalo. Na drugoj je strani hrvatska država tog vremena N.D.H., duboko narodna, sa svojom časnom vojskom domobranima.
Nikola Mužević je ”zidarski majstor” a ne ustaša, i on je verovatno skinuo bakarni krov po nalogu jednog od ministarstava vlade. Ostali građevinski materijal dobijen rušenjem sinagoge je svakako podeljen među hrvatskim kolonistima. Plac na kojem je bila sinagoga je ostao državno vlasništvo.Tako je potvrđena suverenost one državne tvorevine uz koju i danas vezujemo epitet tzv.
lx Dr J. Romano govori o oko 250 domaćih Jevreja, a emigranata oko 200.
D. Čudić piše o 210 domaćih jevreja i emigranata 200.
V. Tomić u knjizi ”Rumski Jevreji” govori o 70 porodica sa 207 članova, domaćih Jevreja (po popisu stanovništva 1931. godine) i emigranata oko200.
B. Pauković piše o nekakvim popisima iz 1930.-284 rumska Jevreja, zatim spominje neki popis iz 1934.-244 Jevreja. Spominje i 249 Jevreja pred rat, greškom navodeći 1942. godinu. Ne navodi ko je vodio popise.
P. Šozberger u knjizi ”Jevreji u Vojvodini” spominje ”meštana oko 230” a emigranata-300. U knjizi ”Sinagoge u Vojvodini” P. Šosberger je precizniji. Broj Jevreja u Rumi 244.
lxi V. Tomić jedini govori o broju Jevreja na osnovu popisa stanovništva iz 1931. godine.
lxii U knjizi ”Ruma u središtu Srema” zapisano je je 200 jevrejskih žrtava, dok u knjizi ”Rumski Jevreji” 192.Očito je da je i u jednoj i u drugoj publikaciji korišten isti spisak žrtava.
lxiii U knjizi ”Jevreji u Vojvodini” P. Šosberger u delu pod nasovom ”Aušvic” pišući o transportima koji dolaze u Ausvitz iznosi: ” 26. avgusta 1942. godine stigao je transport iz logora u Tenju, preko logora u Lobogradu. To su bili Jevreji iz Sremske Mitrovice, Rume, Vukovara, Iloka Šida, Vinkovaca”.
Jevreji Rume su likvidirani u ustaškim logorima smrti (sudeći po dosadašnjem pisanju autora koji su se bavili ovom temom , uključujući i Šosbergera) pa je tako nejasno o kojim to Jevrejima u pomenutoj knjizi govori Šosberger.
Inače, Šosberger na žalost ne piše o Jasenovcu, mestu- gubilištu za rumske Jevreje, dok u spisku žrtava Jevreja Šosberger pogrešno piše o 11 u Auschvitz odvedenih, i likvidiranih, širih članova porodice Unterberger. Vidi o tome napomenu 85.
Zanimljivo je da i dr Jalja Romano pominje Auschvitz kao mesto gde se odvode rumski Jevreji na likvidaciju.
lxiv Po jedan vojnik N.D.H. je izvodio na desetke seljaka iz srpskih sela na ”rad”. Likvidacija je tako olakšana jer je zaista teško prihvatiti to, da se namerava uništenje celog naroda. Ponašanje rumskih stolara je isto, duboko ljudsko, kao što je i dolazak na ”rad” srpskih seljaka koji su ne shatajući, išli u smrt.
lxv Dr. J. Romano, na osnovu elaborata o domaćim Nemcima koji se čuvao pod brojem k-472 u Istorijskom arhivu PK SK Vojvodine govori o iznuđivanju 200000 dinara i o odvođenju rumskih Jevreja u julu 1942 u Jasenovac.
lxvi Tvrdnju o tome da su Jevreji iz Rume morali izdržavati Jevreje u logoru u Šapcu, dr Romano ne potkrepljuje dokumentom niti navodi izvor.
lxvii Zapravo, dr. Romano misli da se prekinuo rad rumskih Jevreja u vezi logora u Šapcu, jer su stradali Jevreji iz toga logora, odnosno, upravo preko Rume odvedeni u logor Sajmište.
lxviiiDr. Jaša Romano u pomenutoj knjizi na strani 101 piše:”Dalje, naredbom je propisano, da Jevreji stariji od 14 godina moraju nositi na levoj strani grudi okruglu žutu pločicu promera 5 cm s utisnutim slovom”Ž”, a jevrejske radnje i trgovine žute table veličine 16x25cm sa natpisom ”Židovska tvrtka”. Za navedene pločice naplaćivalo se od 500 do 5000 kuna, ovisno od imovnog stanja pojedinca.” Objavljeno u ”Narodnim novinama” 4. 6. 1941.godine.
Mogli bismo zaključiti da su u Rumi Jevreji i njihove radnje obeležene upravo tako kako su ”Narodne novine” i objavile, a originalnost obeležavanja Jevreja i njihovih radnji, trebala je pokazati samosvojnost N.D.H. i po ovom pitanju. Upravo suprotno od onoga što se tekstom sa strane 371. knjige ”Ruma u središtu Srema” htelo kazati.
HugoRotje, prema kazivanju B. Paukovića ove gornje navode potvrdio, tj. i sam je nosio pomenutu pločicu.
P. Šosberger, međutim kazuje da sestra HugoRota govori o žutim trakama, a što se tiče radnji Jevreja, one su opljačkane i demolirane, te nije ništa moglo ni pisati ili stajati.
Možemo li zaključiti da su u jednom periodu u Rumi Jevreje obeležavali na jedan način, recimo do donošenja zakona koji je to na nivou N.D.H. regulisao, a zatim onako kako je i 4. 6. 1941. godine objavljeno?
lxix Pored ove prenete tvrdnje, u ”Rumskim Jevrejima” je takođe napisano da je Lazar Hauzer ubijen u logoru Banjica.
lxx Postavljena teza govori o hapšenju nekolicine trgovaca i potkrepljena je fusnotom u kojoj stoji da je to zaključeno na osnovu dokumenta br. 22914, MSRV. Međutim tako navedeni dokumenat ne postoji. Sudeći po datom broju, može biti, da se to zaključilo na osnovu jednog od zaključaka Anketne komisije koji se čuvaju u Arhivu Vojvodine.
lxxi Dinara, ne kuna, jer, pitanje je jesu li uspeli zameniti dinare za kune s obzirom da je ”Zakonska odredba o novcu” doneljena početkom juna 1941godine. Sačuvan nam je dokument pod brojem 6906 od 15. 8. 1941 godine, Gradskog poglavarstva, koji glasi: ”LorencMikolaci iz Rume već preko 31 godinu vlasnik hotela ”Orao ” koji je jedan od prvih hotela u Rumi, te je vjerojatno da isti imade gotovinu od 178000 dinara, koji iznos je u novčanicama od 1000 dinara dao u zamjenu, za novčanice kune”.
lxxii Sasvim očito prerađeni tekst dr. Romanoa koji sada govori o iznuđivanju po 200000 (sada) kuna, i to za svakoga rumskog Jevreja. I to isplaćena dva puta!!! Čista besmislica.
lxxiii Ova je knjiga dala veći broj fotografija rumskih Jevreja (koje su vlasništvo Muzeja u Rumi) kao i popis rumskog jevrejskog groblja (”Rekognisciranje i popisivanje izvršio prof. Bogdan Rajakovac…). Tu su i fotografije bivših jevrejskih kuća. Na celoj jednoj strani prikazana je naslovna strana ”Štatuta za izrealitsku općinu u Rumi, štampan u Vukovaru. Vlasništvo je muzeja u Rumi.
lxxiv B. Pauković n.d.4.
lxxv B. Rajakovac n.d.5.
lxxvi B. Pauković n.d.34.
lxxvii Preuzeto iz knjige ”Ruma u središtu Srema”. Umesto da se kao vinovnici demoliranja sinagoge označe vojnici iz jedne manje motorizovane jedinice, ovde se zato okrivljuju ”folksdojčeri”.
lxxviii Misli se zapravo na problematičnu priču o žutim trakama i oznakama ”Judengeschdft”. P. Šozberger, Jevreji, 185
lxxix Prvo se prepričava tvrdnja dr. Romanoa o iznuđivanju 200 hiljada dinara za (sve) rumske Jevreje, a zatim koji pasus kasnije ponavlja se, očito ista tvrdnja ali ovoga puta preuzeta iz knjige ”Ruma u središtu Srema” koja ima dodatak: mučenjem do dva puta po 200 hiljada kuna od svakog rumskog Jevreja, što, jasno je prestavlja neverovatno veliku svotu, čak 100 miliona, ali ovoga puta dva puta po 200 hiljada kuna za sve rumske Jevreje!
lxxx Ovde prerasta tvrdnja o logoru iz knjige ”Jevreji u Vojvodini” (preuzete od Paukovića) na mestu sinagoge, u tvrdnju o formiranju sabirnog logora za Jevreje. Zašto bi tada Jevreji Rume bili odvođeni upravo u sabirni logor u Hrvatskoj Mitrovici ? Radi se zapravo o logoru u koje je prema potrebi dovođeno lokalno srpsko stanovništvo.
lxxxi A. S.-G. P. ”Prijava imetka židova, 6130/1941.
lxxxii Prema V. Tomiću po popisu 1931 od 70 porodica Jevreja u Rumi je bilo 207 članova, što bi iznosilo 3 člana po porodici.
lxxxiii Moguće je međutim da se podaci o broju Jevreja emigranata nalaze u dokumentima Gradskog poglavarstva pre Drugog svetskog rata.
lxxxiv A. S.-G. P. ”Jevrejska veroispovedna opština”, 39/1942.
lxxxv To su dr. Borislava Malenković, JustusJulijana te Valerija Dragičević rođ. Steezer.
Po navodima prof. Arsenića Justus Julijana se sakrivala nekoliko dana u podrumu svoje kuće, a zatim, kada su je primetili i pozvali da izađe (što je odbila) bacili su bombu u podrum. U navedenom dokumentu stoji ”Dana 8. 5. 1943,svojevoljno je napustila Rumu i otišla u nepoznatom pravcu JustusJulijana rođ. Rosenzweig židovka iz Rume sa stanom u ulici Graf Mertzy broj 154. Kako se pretpostavlja da se je pridružila odmjetnicima treba svu njenu imovinu kako pokretnu tako i nepokretnu preuzeti do daljnje odredbe ove oblasti.”
što se tiče pak Valerije Dragičević treba reći da se njeno ime ne spominje ni u jednom spisku, već se je sačuvala samo potvrda o njenom prelasku na katolicizam ”3 listopada 1942 godine,” tj. u vreme kad Jevreja u Rumi praktično nema. O njoj nema drugih podataka.
Dr. Borislava Malenković je preživela rat u Rumi.
lxxxvi U knjizi ”Ruma u središtu Srema” jedan od naslova je ”Trvenje između ustaša i Nemaca oko vlasti u Rumi i istočnom Sremu.” Autor uporno poistovećuje naciste sa Nemcima.
lxxxvii Jedan od izuzetaka čine članovi šire porodice Unterberger koji su život okončali na sledeći način: 7 članova skončalo u logoru Auschvitz, 4 člana ubijena u Čurugu , jedan ubijen u Rumi, a jedan se član vratio iz logora Auschvitz te odselio u Izrael. Jedan je član porodice preživeo Jasenovac. Dato prema navodima AntunaUnterbergera.
lxxxviii Dr. Jaša Romano naglašava u spomenutoj knjizi izjavu predsednika rumskog Kulturbunda: ”da jevrejska imovina pripada nemačkom narodu” a da pri tome zanemaruje činjenicu da je ta imovina postala vlasništvo N.D.H. Upravo u vreme leta 1942. u Zemunu se održala izložba pod nazivom ”Židovi”. Tu slučajnosti nema jer upravo je to vreme konačnog odvođenja Jevreja Srema u sabirni logor u Vinkovce a odatle u Jasenovac.
Ustaški ”Graničar-tjednik za Zemun i Srijem” je tokom leta doneo nekoliko članaka o ”židovima” u kojima ukazuje da je otac domovine dr. Ante Starčević bio ”poznat kao antisemita” te se ukazuje da ”pišući u ”Hrvatskom Kolu” pod naslovom: ”Židovstvo kao negativan element kulture”, Stjepan Radić je nemilosrdno raščinjao sve negativne elemente židovskog duha”.
Naslovna strana broja 36. 1942 godine završava: ”Kako god su svi hrvatski političari ukazivali na loše posljedice židovskog duha trebala je ipak doći ustaška Hrvatska, da pod vodstvom Poglavnika odstrani sve nametnike i rušilačke elemente sa zdravog hrvatskog tijela.
Ustaška načela to propovijedaju, a ustaška je vojska na čelu s Poglavnikom tu da ideje ustaških načela provede u stvarnost.”
Ukratko, rumski Jevreji su likvidirani po planu i programu koji je imala ustaška N. D. H, i nema ni jednog razloga pripisati odgovornost strani koja je nema.
lxxxix Deposediranjem dobrovoljaca iz Prvog svetskog rata nisu se samo okoristili ”domaći Nemci”, kako se uporno i netačno piše, već u stanovitom broju hrvatski kolonisti.
U kuću u ulici Gavrila Principa broj 22 ušao je Avdo Džalto očito musliman, hrvatski opredeljen. Po povratku starog vlasnika 1945 god. primećeno je da je gonak popločan crno–belim pločicama, kao i zidana peć i to pločicama iz sinagoge. Na pločicama se nisu videla oštećenja što bi možda moglo govoriti i o načinu rušenja sinagoge. Pločice su i danas u toj kući.
Sačuvana su nam i dva dokumenta koja govore o namerama prof. Danijela Pećnika.
Prvo je uverenje da je: ”besprikornog moralnog i političkog ponašanja , te da se isti nije nikada ogriješio o danaljnji državni poredak”(A.S.-G.P.br.6843-1941)
Drugo uverenje se odnosi na to da je ”AleksanderJ. Gjuričić iz Rume koncem mjeseca srpnja og. napustio svoje stalno boravište Rumu, odselivši nepoznato kuda.”(A.S.-G.P.br.6844-1941)
Ova je dva uverenja prof. Pećnik priložio ”njegovoj molbi koju podnaša Državnom ravnateljstvu za ponovu”. Nije teško pretpostaviti šta je podnosilac ove molbe ovom nečasnom rabotom hteo dobiti.
xc Sačuvala su nam se pet dokumenta o oduzimanju imovine Ćirilu Kobalu (A.S.Ured za podržavljeni imetak, br. S-558-43), Mihajlović Milevi (A.S.K.O.Ruma,br.9447/943), Lukić Petru (A.S. Ured za podržavljeni imetak, br. S.474/43.), Ninković Krstu (A.S.Ured za podržavljeni imetak,broj.S-556-43.) i Ranković Milivoju (A.S.Ured za podržavljeni imetak,broj S. 645/43.) sve u korist ustaške hrvatske države. Postoji i zahtev ”Ureda za podržavljeni imetak” broj R-2982-1942. da se pokrene postupak za podržavljenje imetka mr. ph. Zdravkovića a na osnovu lažne prijave o iseljenju, a već je spomenut slučaj-UnterbergerAndor.
Međutim sačuvao nam se i zahtev ”Ravnateljstva za ponovu” Gradskom poglavartstvu o imenovanju ”privremenih upravitelja kod srpskih poduzeća u Rumi” 30.8.1941.godine.
Gradsko poglavarstvo 26 ožujka 1942 godine u predmetu: ”raspodela građevinskog drveta”broj 2344/1942
govori o radnjama SkopalaFilipaiMaxaHeitlerašto govori da se pravno još nije regulisalo ko je vlasnik,
te je imovinom u ime države upravljao komesar.
Da je to tako govori ”uredovno izviješće” od 7.11. 1942 godine koje kaže ”da se zaključak Sudbenog stola kao trgovačkog suda u Hrv. Mitrovici od 11.7.1942.broj ?? 58/38-10 u trgovačkom registru za inokosne tvrtke /suda Ruma/ ne može provesti, jer tvrtka FilipSkopal trgovina sa ogrevnim i građevinskim drvom više ne postoji pošto je odlukom ovoga suda od 17.12.1938 br. Fi.58/38 određeno brisanje te tvrtke, što je i u registru provedeno.” Pod tačkom 6 je obavešten Schner Karl povjerenik t. t. SkopalFilip i sin Ruma.
xci ”Radi priznanja te pretrpšene štete Kr. trgovački izaslanik kod Kr. Talijanskog Poslanstva u Zagrebu bio se je obratio onom Njemačkom Poslanstvu istog grada, ali je ovaj zadnji odgovorio mu da, prema mišljenju Njemačkog Poslanstva, stvar treba da bude uređena jedino od nadležne hrvatske vlasti”.
xcii Primer, da je to tako, može biti formiranje Hrvatske Pravoslavne župe u Rumi. Poverenik je, već spomenuti Carl Bischof i on upravo u ime hrvatske države vodi to poverenstvo. Jedino je na području N.D.H. bila ukinuta Srpska Pravoslavna Crkva što svedoči o onome ko je to naredio. Nije Carl Bischof osnovao pomenutu župu u Rumi već je po nalogu iz Zagreba učestvovao kao poverenik za imovinu u radu, po nalogu iz Zagreba osnovane župe u Rumi.
xciii Takođe kao primer i za ovu tvrdnju, možda bi mogao poslužiti pokušaj da se za sebe veže srpska većina u Sremu osnivanjem antikomunističkog odreda za borbu protiv partizana sastavljenu od Srba, i sa tim u vezi razmišljanja o vraćanju S.P.C. u Srem.
xciv ”U graničar-Tjednik za Zemun i Srijem” izlazio u Zemunu 1942,1943 i 1944 godine. Sačuvan mali broj primeraka u muzeju ”Srema” u Sremskoj Mitrovici i Muzeju Zemuna. Biblioteke ”Sveti Sava” u Zemunu i ”Narodna biblioteka” u Beogradu imaju nešto brojeva. To je uglavnom, sve u svemu brojeva za jedno godište.
Potpuno zaboravljen i zapostavljen od istraživača. Uostalom sačuvani broj primeraka jasno pokazuje da, i pored toga što je za izučavanje istorije Srema toga perioda neophodna i dragocena pomoć poznavanje tekstova iz ove periodike (što se na ovom primeru odvođenja Jevreja jasno vidi) nije bilo interesa za njegovo kompletiranje. Na fascikli, u biblioteci ”Sveti Sava” u Zemunu ,u kojoj se čuvaju sačuvani brojevi, stoji rukom ispisano upozorenje koje kaže da se sadržaj može koristiti samo uz specijalnu dozvolu!?
radio gornji grad 
